پس از اینکه برخی شرکت‌های معدنی کشور که رسالت اصلی آن‌ها اکتشاف و استخراج مواد معدنی است، به سمت فولادساز شدن گام برداشتند و میزان عرضه مواد اولیه سنگ‌آهن به کارخانه‌های فولادسازی کشور را که رسالت اصلی آن‌ها فعالیت در حوزه فولادسازی است کاهش و در اولویت‌های بعدی قرار دادند، کارخانه‌هایی نظیر فولاد مبارکه نیز به‌ناچار به معدن‌داری روی آوردند. آنچه در ادامه می‌آید حاصل گفت‌وگوی خبرنگار فولاد با علیرضا رضایی مدیر ارزیابی و اکتشافات معادن فولاد مبارکه است. با ما همراه باشید تا با برخی فعالیت‌های این بخش از معاونت معدن فولاد مبارکه آشنا شوید.
در ابتدای سخن از حال و هوای معدن و برکات بی‌بدیل خداوند در این عرصه بگویید.
«سحر از سینه معدن به درآید روزی» این جمله‌ای است که بر دیوار دفتر تابل معدن نخلک با خط نستعلیق نوشته شده و گویی خط‌مشی بیش از دو هزار سال قدمت معدنکاری کشورمان را نشان می‌دهد تا معدنکاران سخت‌کوش هر روز با این اعتقاد روانه جنگ تن‌به‌تن با کوه شوند. تلاش، پشتکار، صبر و تحمل زیاد با هر معدنکاری عجین است، چه معدنکار قدیمی باشی و چه معدنکار جدید؛ چه مستقیم و در عمق زمین به‌عنوان کارگر معدن و مهندس شیفت به مصاف کوه بروی و چه غیرمستقیم و روی زمین با عناوینی همچون خدمات پشتیبانی، دفتر فنی و یا مدیر برای کوه نقشه بریزی. در همه این حالات باید سنگ زیر آسیاب صنعت باشی تا بتوانی خوراک کارخانه‌های صنعتی را تأمین کنی و نقش اساسی خود را در تأمین مواد اولیه آنچه بشر برای زندگی و رفاه خود نیاز دارد ایفا کنی.
ارزیابی شما از معدن کاری قدیم و جدید چیست؟
در قدیم مجبور بودند با امکانات و تجهیزات کم و بدون تکنولوژی، هفته‌ها و ماه‌ها در بیابان و کوه‌ها اتراق کنند تا مواد معدنی را کشف کنند. سپس با بیل و کلنگ دستی و سیستم کوهبری خشک (چکش‌های پرفراتور بدون آب) و در میان گردوغبار فراوان تونل‌های معدنی را حفر و مواد معدنی را استخراج کنند؛ بعد هم با مشقت فراوان، از دور دست بوته‌های گز و … را جمع‌آوری و به همراه استخوان حیوانات برای فراوری و ذوب سنگ معدن استفاده کنند. همه این‌ها نشان افتخار معدنکاران قدیم و باعث خوشنامی افراد گمنامی است که اکنون هرجا که در معادن قدیمی قدم می‌زنیم و نشانی از آنان می‌بینیم، از سخت‌کوشی و تلاش و پشتکارشان انگشت‌به‌دهان می‌مانیم. اگر معدنکاران ما در قدیم آن‌گونه شگفتی‌ساز بودند، معدنکاران عصر جدید نیز همان‌گونه و شاید بیشتر، شگفتی‌سازند تا بتوانند آنچه را از چشم تیزبین قدیمیان پنهان مانده کشف کنند و ذخایر عمیق و کانسارهای کم‌عیار را استخراج و فراوری نمایند.
معدنکاری در عصر جدید اگرچه با کمک تکنولوژی، راحت‌تر به نظر می‌رسد، ولی پیچیدگی‌هایی دارد که علاوه بر سخت‌کوشی که از صفات ذاتی هر معدنکاری است، بهره‌مندی از مهارت، دانش و فناوری‌های ویژه را ایجاب می‌کند.
قبلا کانسارها به دلیل وجود رخنمون‌های سطحی قابل‌رؤیت و عیار و حجم زیاد ذخایر، با نشانه‌های آشکار به‌راحتی شناسایی و اکتشاف می‌شدند، ولی اکنون نشانه‌هایی از کانسارها در سطح زمین، نمایان نیست و کانسارهای پوشیده یا عمیق را باید با روش‌های نوین جست‌وجو کرد. همچنین در گذشته، برای شناسایی کانسارهای معدنی، محدودیت‌های زیست‌محیطی و منابع طبیعی و محیط زیستی وجود نداشت؛ ولی امروزه محدودیت‌های فراوان زیست‌محیطی وجود دارد که انجام اقدامات گسترده و متناسب با شرایط محیطی هر ذخیره را توسط معدنکاران می‌طلبد تا ضمن رعایت قوانین زیست‌محیطی به‌عنوان اولویت اول همه معدنکاران که بیشترین انس را با طبیعت و بیشترین دغدغه را در این زمینه دارند، بتوان ذخایر معدنی را کشف و از آن بهره‌برداری کرد.
درباره اکتشاف و استخراج و اهمیت آن‌ها توضیح دهید.
اکتشاف به‌عنوان اولین گام معدنکاری، شامل چهار مرحله شناسایی (Reconnaissance) در مقیاس ۱:۱۰۰٫۰۰۰ با هدف تعیین مناطق امیدبخش، پی‌جویی (Prospecting) در مقیاس ۱:۲۵٫۰۰۰ در مناطق امیدبخش با هدف تعیین گستردگی کانسار و مشخص شدن پتانسیل معدنی آن، اکتشافات عمومی (General Exploration) در مقیاس ۱:۵٫۰۰۰ با هدف تخمین شکل، عیار و ساختار ماده معدنی و برآورد ذخیره تقریبی و مرحله آخر، اکتشاف تفصیلی (Detailed Exploration) در مقیاس ۱:۱٫۰۰۰ با هدف تعیین شکل کانسار، عیار میانگین، ذخیره قطعی، شناسایی روش‌های پرعیارسازی و فرآوری و نهایتا انجام مطالعات فنی و اقتصادی است.
در مرحله استخراج ذخایر معدنی به‌عنوان گام دوم معدنکاری پس از اکتشافات، دستگاه‌های جدید استخراج با تکنولوژی‌های پیشرفته و ماشین‌آلات معدنی غول‌آسا چهره مدرن و دیجیتال استخراج معادن را نشان می‌دهد. باید در دل کار بود تا درک کرد که پشت این چهره جدید، چه دنیایی از دانش است که باید آموخته شود، چه موانعی است که باید برداشته شود و چه مقدماتی است که باید فراهم شود تا بتوان کانساری را استخراج کرد که دارای عمق بیشتر و عیار پایین‌تر است و نیاز به دقت و طراحی استخراج پیچیده‌تری خواهد داشت.
تمام فعالیت‌های انجام‌شده در گام اول و دوم معدنکاری، در گام سوم که فراوری مواد معدنی است، تکمیل و با دانش متخصصان فراوری مواد معدنی دارای ارزش‌افزوده می‌گردد؛ به‌طوری‌که از کانسارهای کم‌عیار و با پیچیدگی‌های کانی‌شناسی (سخت‌فراور)، مواد اولیه معدنی موردنیاز صنعت کشور استحصال می‌گردد.
رویکرد فولاد مبارکه در این عرصه چیست؟ این شرکت چه اقداماتی در این راستا انجام داده است؟
روشن است که فولادساز بزرگی همچون فولاد مبارکه که سهم ۱٫۵ درصدی از تولید ناخالص ملی (GDP) را دارد نمی‌تواند مواد اولیه معدنی خود را صرفا از طریق خرید کنسانتره تأمین کند و لازم است با تقویت حوزه فعالیت‌های معدنی و رفع موانع و چالش‌های موجود، رأساً جهت اکتشاف و تأمین مواد اولیه معدنی موردنیاز خود برنامه‌ریزی و اقدام کند. بخشی از اقدامات صورت‌گرفته در حوزه اکتشاف عبارت‌اند از:
- انجام عملیات اکتشاف عمومی و تفصیلی ۷ محدوده انارک به وسعت ۱۹۰ کیلومترمربع؛
- پیگیری جهت اخذ پروانه اکتشاف ۱۷ محدوده اکتشافی پهنه انارک و انجام فاز شناسایی و پی‌جویی در این محدوده‌ها به وسعت ۴۶۰ کیلومترمربع؛
- ارزیابی تعداد ۱۰۶ معدن و محدوده اکتشافی معرفی‌شده جهت خرید یا مشارکت؛
- مشارکت در اکتشافات پهنه‌های اکتشافی استان‌های جنوب و جنوب‌شرق کشور به وسعت ۹۵۰۰ کیلومترمربع؛
- شرکت در ۴۵ مزایده محدوده‌های اکتشافی؛
- شناسایی کاربردهای پهپاد در اکتشافات و تهیه گزارش‌های فنی و اقتصادی مربوطه و پیگیری اخذ مجوزات و الزامات سازمان هواپیمایی کشور؛
- تهیه گزارش‌های فنی و فایل kmz محدوده‌های معرفی‌شده به شرکت فولاد مبارکه و شرکت‌های اقماری فولاد در Arc Gis به تعداد ۵۰ محدوده؛
- شناسایی و تعیین نیازها، مشخصات و ویژگی‌های پایگاه داده، تهیه اسناد مناقصه و شروع تشریفات قانونی مناقصه؛
- پایش اجرای سیاست‌های معدنی در گروه فولاد مبارکه؛
- اجرای حدود ۱۲ دوره آموزشی و تخصصی در زمینه اکتشاف و ایمنی جهت پرسنل؛
- انجام پژوهش‌های فنی و دانش‌بنیان در مورد ژنز و خاستگاه سیالات درونگیر؛
- محدوده‌های شوراب و بند چرک، بررسی زمین‌شناسی ساختاری محدوده بند چرک و خالوحیدر و چاه‌پلنگ، امکان‌سنجی گرافیت و طلا در محدوده بند چرک، ارزیابی و اکتشاف مقدماتی منابع آهن پلاسری انارک، شناسایی منابع نامتعارف جهت تأمین سنگ‌آهن، شناسایی ذخایر منگنز کشور؛
- تحلیل و تلفیق لایه‌های اطلاعاتی موجود در ۱۱۶ هزار کیلومترمربع از محدوده ایران مرکزی با هدف تعیین مناطق امیدبخش برای سنگ‌آهن و پهنه‌های مناسب ژئوفیزیک هوابرد؛
- تدوین ره‌نگاشت تأمین مواد اولیه معدنی غیرآهن مورد مصرف در گروه فولاد مبارکه؛
- انجام فاز اول مطالعات پرعیارسازی ذخایر هماتیتی مانند معادن داوران و کودی؛
- ایجاد توانمندی اجرای عملیات مغناطیس‌سنجی و بررسی داده‌های ژئوفیزیک و تحلیل آن‌ها به تعداد ۲ هزار نقطه؛
- شناسایی روند تکنولوژی های اکتشافات.
ارزیابی شما از نتایج به‌دست‌آمده چیست؟
نتیجه اقدامات فوق تاکنون احداث حدود ۷۰ کیلومتر مسیر دسترسی، برداشت ۴۵ هزار نقطه مغناطیس‌سنجی و ۱۰ هزار نقطه IP/RS، تهیه ۵۰ کیلومترمربع نقشه توپوگرافی و ۲۰۰ کیلومترمربع نقشه زمین‌شناسی در مقیاس‌های مختلف، حدود ۱۲ هزار متر حفاری مغزه‌گیری و پودری اکتشافی و مقدار ۱۱ هزار مترمکعب ترانشه، انجام بیش از ۲۰ هزار آنالیز اکتشافی، ارزیابی تقریبا ۱۵۰ محدوده پیشنهادی و مزایده‌ای و نهایتا دست‌یابی به حدود ۳۵ میلیون تن ذخیره سنگ‌آهن است.
برنامه‌های آتی شرکت در حوزه اکتشاف ذخایر معدنی چیست؟
فولاد مبارکه بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد کشور و به تبع آن بزرگ‌ترین مصرف‌کننده مواد اولیه آهنی کشور است؛ بنابراین با توجه به مقدار نیاز این شرکت به سنگ‌آهن، نیاز است محدوده‌های اکتشافی بسیار وسیع‌تر و در مناطقی از کشور که دارای پتانسیل زمین‌شناسی مناسب برای ذخایر آهن است در اختیار فولاد مبارکه قرار گیرد. این امر با روال‌های معمول در کشور امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین یکی از برنامه‌های مهم آتی انجام اقدامات قانونی و رایزنی با مراجع ذی‌صلاح برای واگذاری پهنه‌ها و محدوده‌های اکتشافی وسیع و متناسب با نیاز، صلاحیت و استحقاق فولاد مبارکه است. به‌طور هم‌زمان لازم است زیرساخت‌ها و منابع لازم برای این اکتشافات گسترده تأمین شود که شامل ساختارسازی، تدوین گردشکارها و ارتباطات با دیگر ساختارهای پشتیبانی فولاد مبارکه، دست‌یابی به دانش و فناوری روز اکتشافی دنیا و تأمین سرمایه‌های انسانی متخصص است. در این راستا، شناسایی و ارزیابی مشاوران توانمند اکتشافی خارجی جهت عقد قرارداد، شناسایی و همکاری با متخصصان اکتشافی و زمین‌شناسی در قالب یک شرکت تخصصی (با توجه به کمبود شدید نیروی متخصص در این زمینه در کشور)، تأمین تجهیزات حفاری اکتشافی و نیروی متخصص آن در قالب یک شرکت تخصصی و تأمین ابزارها و تجهیزات اکتشافی مانند امکانات لازم برای ژئوفیزیک پهپادی ازجمله اقدامات در حال انجام است. در این زمینه قابل‌ذکر است که امکانات و منابع اکتشافی در کشور بسیار محدود است و امکان تأمین این امکانات در کشور یا وجود ندارد یا همراه با تبعات غیرقابل‌قبول است. همچنین از دیگر برنامه‌های آتی توجه به اکتشاف ذخایر پوشیده و عمیق است که تحقق این امر منوط به دست‌یابی و استفاده از فناوری مربوطه مانند روش ژئوفیزیک AMT است.
استفاده از منابعی که تاکنون به‌عنوان ذخیره سنگ‌آهن مدنظر نبوده‌اند از دیگر برنامه‌های در دست اقدام است، مانند ذخایر پلاسری که حاصل از فرسایش توده‌های مگنتیت نیست و حاصل دگرسانی توده‌های الترامافیک است.
سخن پایانی؟
فولاد مبارکه به‌ناچار وارد فعالیت‌های معدنکاری و اکتشاف شده است و بر اساس شرایط زنجیره تولید فولاد، باید این کار را پرتوان ادامه دهد و در این حوزه با شرکت‌های قدری در کشور رقابت کند. از طرف دیگر، فعالیت‌های اکتشافی پرریسک، زمان‌بر و گران‌قیمت است؛ به‌طوری‌که در متوسط جهانی از هر هزار پروژه اکتشافی به‌طور متوسط سه پروژه به کشف ذخایر قابل‌توجه می‌انجامد؛ بنابراین موفقیت در این امر نیاز به توجه و حمایت ویژه تمامی واحدهای مرتبط در فولاد مبارکه دارد، هرچند تاکنون واحدهای شرکت در حد توان حمایت کرده‌اند و جا دارد صمیمانه از آن‌ها تشکر و قدردانی شود؛ ولی پشتیبانی حجم وسیعی از فعالیت‌های معدنکاری در سطح کشور نیاز به تجدید ساختار و تقویت کلیه واحدهای مرتبط دارد.
